|  | ||||||
4,5.10-5 % van de aardkost (tot 16 km diepte) bestaat uit jood; het is het 63e element in rangorde van voorkomen.
Men treft het aan in de vorm van opgeloste jodiden in zeewater en in water, afkomstig van zoutmijnen en van olieboringen, en als natrium- en magnesiumjodide in zeewier. Ook komt het voor in chilisalpeter (voornamelijk als natriumjodaat), in steenkool en in diverse mineralen, zoals:
bruggeniet Ca2(IO3)2.H2O joodargyriet AgI lautariet Ca(IO3)2 marshiet CuI
Lucht bevat, vooral in de kuststreken, tot 10-6 % jood.
De belangrijkste wingebieden liggen in de Verenigde Staten (o.a. Michigan - ondergronds bassin - en Californië), Indonesië (Java), Japan (in bronnen), Rusland, Chili (in chilisalpeter), Duitsland, Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk (uit zeewater en zeewier).
De naam is afgeleid van het Griekse woord ioeidès, wat ‘violet uiterlijk’ betekent en is in 1813 door J.-L. Gay Lussac gegeven vanwege de violette kleur van jood(damp en -kristallen).
Jood werd in 1811 door de zeepzieder B. Courtois ontdekt in de moederloog van as van zeealgen van de kust van Normandië die tot potas (K2CO3) werd verwerkt. Toen hij een overmaat zwavelzuur toevoegde om de schadelijke zwavel eruit te verwijderen, ontstond jood.
Jood werd bereid door verhitting van een jodide met geconcentreerd zwavelzuur en sublimatie van de ontstane damp:
2 I- + HSO4- + 3 H+ → SO2 + 2 H2O + I2
Jood wordt bereid door:
– reductie van jodaten met sulfiet of zwaveldioxide:
2H+ + 2IO3-+ 5HSO3- → I2 + 5HSO-4 + H2O
– inleiden van chloor in een jodide-oplossing:
Cl2 + 2I- → I2 + 2Cl
Jodiumtinctuur
Jodiumtinctuur heeft een desinfecterende werking in wonden. De oplossing bevat 2,0 (massa)% jood, 2,5 % natrium- of kaliumjodide en 48,0 % alcohol. Omdat jodium bij het gebruik in wonden een bijtende werking heeft, wordt meestal isobetadine als desinfectiemiddel gebruikt. Een nadeel is ook dat een met tinctuur behandelde wond niet mag worden afgedekt.
Iso-betadine is een stof, waarbij de joodmoleculen zijn 'opgeborgen' in polyvinylpyrrolidon (of povidon). Bij contact met water komt een bepaalde hoeveelheid jodium vrij. De door micro-organismen verbruikte jodium wordt weer aangevuld, zodat er een vrij constante hoeveelheid jodium in de oplossing aanwezig is. Vanwege het achterwege blijven van irritaties, enz. is de toepasbaarheid van isobetadine veel groter dan van tinctuur. NASA koos voor dit antisepticum bij de Apollo-, Skylab- en Spaceshuttle-projecten.
Bestraling schildklier
De radioactieve joodisotopen 123I en 131I worden ingebouwd in het groeiregelingshormoon in de schildklier, als tetrajoodtyrosine :
123I, met een halfwaardetijd van ± 13 uur is een zwakke gammastraler en wordt gebruikt voor diagnostische toepassingen. 131I , met een halfwaardetijd van ± 8 dagen is een wat sterkere gammastraler en wordt gebruikt voor diagnostische en therapeutische toepassingen. Door de inbouw van het isotoop in verbindingen is een stralingsbehandeling binnen de schildklier mogelijk.
Halogeenlamp
Een halogeenlamp is een gloeilamp die, naast een inert gas, ook jooddamp of een joodverbinding (bijv. methyljodide) bevat. De lamp heeft een gloeidraad van wolfraam. Door de hoge temperatuur van de gloeispiraal (ca. 3.000° K) verdampt er wat wolfraam, dat in het koudere gedeelte van de lamp met de jooddamp reageert tot wolfraamjodide (WI4), dat in dampvorm blijft. Bij de zeer hoge temperatuur rond de spiraal ontleedt de wolfraamjodide weer in wolfraam - dat op de spiraal neerslaat - en jood. Het proces gaat continu door (als de lamp brandt).
Halogeenlampen werden aanvankelijk vooral gebruikt voor auto- en filmlampen en in de reproductietechniek. Tegenwoordig worden ze ook veel in de woningverlichting toegepast. Het rendement van de halogeenlamp is ca. 2 maal zo hoog, terwijl de gemiddelde levensduur ca. 5 maal zo groot is als die van een gewone gloeilamp.
I.p.v. methyljodide wordt ook methylbromide gebruikt.
Röntgendiagnostiek
Als contrastmiddel in de röntgen- en radiodiagnostiek worden organische joodverbindingen, bv. het natriumzout van tetrajoodfenolftaleïne gebruikt. Het jood in de verbindingen heeft sterk verstrooiend vermogen voor röntgenstraling. In de diagnostiek wordt ook gebruik gemaakt van verbindingen met een isotoop 125I, 131I of 132I.
Cesiumjodide wordt gebruikt in elektronische detectors voor röntgenstraling. Hiermee wordt een beeld omgezet in digitale informatie, waarmee met behulp van computers beelden op elk gewenst formaat op een scherm of foto kunnen worden getoond.
Een nieuwe ontwikkeling in de röntgendiagnostiek is het uitlezen door de computer i.p.v. het gebruik van fotografische platen. Hiervoor wordt een laagje bismutjodide (BiI3) op nylon gebruikt. Als hier straling op komt, neemt de op de plaat aangebrachte elektrostatische lading af. De ladingsverdeling van de plaat wordt vervolgens door een computerscanner geregistreerd en omgezet in beelden.
Zout, strumavoorkoming
Jood is een onmisbaar element voor het menselijk lichaam, waar het geconcentreerd aanwezig is in de schildklier. Ons voedsel bevat te weinig jodide om de hormoonproductie in de schildklier naar behoren te laten functioneren. De schildklier produceert hormonen die nodig zijn voor een goede werking van het metabolisme van alle cellen en dus voor de groei van de organen. Tekort aan jodium kan leiden tot struma (krop), maar ook tot een onomkeerbare vertraging van de hersengroei bij jonge kinderen. Om dit te voorkomen wordt er een joodverbinding toegevoegd aan keukenzout, dat vrij universeel wordt gebruikt bij de bereiding van voedsel, zowel in de keuken als in de industrie.
Er worden verschillende joodverbindingen toegevoegd, bijvoorbeeld kaliumjodide (Nederland en België) of kaliumjodaat (o.a. in België en Duitsland). Het joodgehalte verschilt. Het in Nederland veel gebruikte JOZO-zout bevat 50 mg kaliumjodide per kg., het Belgische NEZO 20 mg per kg. Gejodeerd zout voor de bakker bevat meer jodide. De toevoeging van jodaat bedraagt 15 tot 25 mg per kg, terwijl in een aantal landen - bijv. de Verenigde Staten - het joodgehalte nog hoger ligt.
Bij de broodproductie wordt ‘jodium’houdend zout gebruikt. Als dit niet het geval is, moet dat op de verpakking zijn vermeld. In meer dan 50 landen is het toevoegen van gejodeerd zout wettelijk voorgeschreven.
Al in 1819 werd behandeling met kaliumjodide aanbevolen voor strumapatiënten. Reeds rond 1500 v. Chr. kregen schildklierpatiënten de jodiderijke as van zeewier of schildklier van schapen toegediend.
Voor een goed functioneren van ons lichaam wordt een dagelijkse opname van 0,1 mg jood aanbevolen. De voornaamste bronnen van jood in onze voeding zijn zeevis, schelp- en schaaldieren, eieren, melk, vlees en granen.
Toepassingen als niet-ontleedbare stof (element):
geneesmiddel: bij verkoudheid: een druppel joodtinctuur in een glas water
ontsmetting van water
zuiveren van metalen (bv. Ti, Zr, Hf)
Toepassingen als ontleedbare stof (verbinding):
beschermingsmiddel (tegen insecten en schimmels); o.a. voor gebruik in pakhuizen en stallen: jodofenfos of O-(2,5-dichloor-4-joodfenyl)-O,O-dimethyl-thiofosfaat,
fotografie o.a. snelle film AgI geneeskunde: behandeling van arteriosclerose jodiden behandeling van reuma gejodeerde plantenolie behandeling van schimmelinfecties KI beh. van te sterk werkende schildklier
NaI hoestdrank Na- of KI onderzoek van de nierfunctie Na123 (en 131)Ihippuraat jodiumtablet tegen radioactieve straling
jodide of jodaat
jood, waardoor de inbouw van radioactief jood in het groeiregelingshormoon wordt tegengegaan
katalysator bij de bereiding van synthetische rubber TiI4 laser CH3I, CF3I ontwikkelaar in de fotografie NH4I pacemakerbatterij Ag/RbAg4I5/RbI3 Li/LiI/PbI2 textielkleuring NaIO3 voer voor dieren/vee - toevoeging Na- of KI Ca(IO3)2 of Ca(IO4)2 wolkenvorming / opwekken van regen (om hagel te voorkomen) AgI
De zeer kleine kristallen dienen als kiemen waarop de waterdamp condenseert. Als de gevormde druppels groot genoeg zijn vallen ze.