|  | ||||||
1.10-7 % van de aardkost (tot 16 km diepte) bestaat uit iridium; het is het 77e element in rangorde van voorkomen.
Het komt meestal in gedegen toestand (als metaal) voor in de ertsen van de platinametalen en goud. Er zijn enkele (zeldzame) mineralen die iridium bevatten, zoals irarsiet {(Ir,Ru,Rh,Pt)AsS}, iridarseniet {(Ir,Ru)As2} en kashiniet {(Ir,Rh)2S3}.
Het binnenste van de aarde bevat naar alle waarschijnlijkheid meer iridium. Dit leidt men af uit het feit dat ook op de zon en in meteorieten iridium is aangetroffen.
De belangrijkste wingebieden liggen in Zuid-Afrika, Rusland (West-Siberië), Canada, Tasmanië, Indonesië (Kalimantan) en Japan. Iridium wordt voornamelijk verkregen uit het anodeslib bij de bereiding van nikkel.
De naam is afgeleid van het Griekse woord iris (2e naamval: iridos), wat regenboog betekent. Dit element wordt zo genoemd vanwege de grote verscheidenheid aan kleuren in zijn zouten.
Iridium werd in 1803, tezamen met osmium, door S. Tennant ontdekt in het in koningswater onoplosbare gedeelte van de restanten van de platinawinning.
Na het oplossen van ruw platina in koningswater, werd het residu - na smelten met lood - behandeld met zuur en alkali, waarbij de oxiden van osmium en iridium ontstonden. Na omzetting van het oxide in (NH4)3[IrCl6] werd gereduceerd met waterstof.
Iridium kan op verschillende manieren worden bereid vanuit mineralen die platinametalen bevatten. De - in gedegen toestand voorkomende - platinametalen worden opgelost in koningswater. Na een aantal bewerkingen ontstaat uiteindelijk iridiumchloride (IrCl2), dat wordt omgezet in het complex (NH4)3[IrCl6]. Door reductie met waterstof of via elektrolyse wordt iridium verkregen.
Uit restanten bij de nikkel- platina- en koperwinning kan iridium - naast de andere platinametalen - worden verkregen. Het in koningswater onoplosbare deel wordt gesmolten met natriumwaterstofsulfaat (NaHSO4) en opgelost in water. Het onoplosbare deel dat daarna overblijft wordt gesmolten met natriumperoxide (Na2O2). Na toevoegen van water blijft iridium(IV)oxide (IrO2) achter, waaraan na oplossen in koningswater ammoniumchloride wordt toegevoegd, waarbij het complex (NH4)3[IrCl6] ontstaat. Na zuivering wordt deze verbinding gereduceerd met waterstof.
Naast deze ‘klassieke’ methode wordt de laatste tijd steeds meer gebruikt van vloeistof-vloeistofextractie en ionenwisseling om de platinametalen te scheiden.
Afhankelijk van de toepassingen wordt iridium niet gescheiden van andere platina metalen (bijvoorbeeld osmium), maar wordt een legering gemaakt die rechtstreeks gebruikt wordt.
Van de totale wereldproductie van iridium (enkele tonnen) wordt ongeveer 96 % geproduceerd door Rusland en Zuid-Afrika.
Bestraling tumoren
Het radioactieve isotoop 192Ir, dat beta- en gammastralen uitzendt, wordt gebruikt bij de bestraling van kankergezwellen. Het grote voordeel is dat een zeer dun staafje van het metaal goed opgeborgen kan worden in een bestralingsapparaat en bij bestraling, bijvoorbeeld via een catheter, op de juiste plaats kan worden gebracht.
Deze methode wordt onder andere toegepast bij long-, borst-, baarmoederhals- en prostaatkanker.
192Ir wordt gemaakt door 191Ir gedurende enkele maanden te bestralen met neutronen. Het voordeel is dat het materiaal pas radioactief wordt gemaakt nadat alle bewerkingen (juiste vormen, enz.) zijn uitgevoerd.
Naast de medische toepassing wordt deze isotoop ook gebruikt voor de controle van lassen in pijpleidingen en huidplaten van schepen, de bepaling van de dikte van schoorsteenwanden en niveaumetingen (gammagrafie). De las wordt hierbij bedekt met een gevoelige film, waarna een 192Ir-bron in de leiding wordt gebracht ter hoogte van de las. Bij minder goed gelaste delen wordt de film meer belicht.
Injectienaald
Voor (speciale soorten) injectienaalden is een legering met circa 70 % Pt gebruikt. Deze legering is zeer corrosiebestendig en heeft een bijzonder grote sterkte en hardheid. De naald kan daardoor zeer scherp geslepen worden, zodat men de prik bijna niet voelt.
Standaardmeter
Voor de klassieke standaardmeter (opgeslagen in Sèvres bij Parijs en tot 1960 de internationale eenheid van lengte) wordt een legering van 90 % platina en 10 % iridium gebruikt. Deze legering is onaantastbaar, heeft een grote hardheid en een extreem lage uitzettingscoëfficiënt.
De eenheid van lengte is nu gerelateerd aan de golflengte van het licht van de oranje-rode lijn in het spectrum van 86Kr (zie 36 – Krypton).
Helikopterbougie
Voor de contactpunten in de bougies voor helikopters en vliegtuigen en in vliegtuigmotoren wordt een legering van iridium gebruikt die zeer hard en corrosiebestendig is en daardoor bijzonder betrouwbaar. Ook in sommige auto’s wordt dit soort bougies toegepast.
Vulpenpunt
Een vulpenpunt moet zeer corrosiebestendig, sterk en hard zijn. Voor de betere vulpen wordt daarom een legering van bijvoorbeeld platina en iridium gebruikt of zelfs zuiver iridium. Een kogeltje van iridium wordt aangebracht op het edelstaal van de pen en vervolgens wordt de penpunt afgewerkt.
Toepassingen als niet-ontleedbare stof (element) of als legering:
elektrisch contactpunt (75 % Pt)
elektroden, o.a. bij chloorproductie
geneeskunde: pacemakers, sondes en instrumenten, ook in de tandheelkunde
isolatiepunt in gevoelige meetapparatuur
katalysator, bijv. bij de bereiding van azijnzuur
laboratoriumapparatuur
onderdelen van precisie-instrumenten
precisieweerstand (80 à 90 % Pt)
ruimtevaart: huls voor de splijtstof in nucleaire batterijen
sieraden (10 % Ir)
smeltkroes, schaal voor chemische reacties (veel Pt)
tandheelkundige legeringen (vanwege hardheid en onaantastbaarheid)
thermo-element tot 2.200 °C (Ir/Rh 40%/60% - Ir)
Toepassingen als ontleedbare stof (verbinding):
katalysator voor het hydrogeneren van organische verbindingen complexe Ir-verbindingen